वैवाहिक स्थितीच्या आधारावर महिलांना नोकरी नाकारली जाऊ शकत नाही: राजस्थान उच्च न्यायालय

एका ऐतिहासिक निर्णयात, राजस्थान उच्च न्यायालयाने घोषित केले आहे की वैवाहिक स्थिती सार्वजनिक नोकरीसाठी पात्रता निकष म्हणून वापरली जाऊ शकत नाही. अंगणवाडी सेविकेच्या पदासाठी अर्ज करणाऱ्या अविवाहित महिलेला नोकरी नाकारणे हे "अतार्किक, भेदभावपूर्ण आणि मूलभूत हक्कांचे उल्लंघन करणारे" असल्याची जोरदार टीका न्यायालयाने केली.

महिला आणि बाल विकास विभागाच्या एका जाहिरातीवरून हा वाद निर्माण झाला होता, ज्यामध्ये अर्जदारांना विवाहित महिला असणे आवश्यक होते. न्यायमूर्ती दिनेश मेहता यांनी त्यांच्या निकालात या अटीला "पूर्व दर्शनी बेकायदेशीर, मनमानी आणि समानतेची हमी देणाऱ्या भारतीय राज्यघटनेच्या योजनेच्या विरुद्ध" असे लेबल केले.

याचिकाकर्ते मदू चरण यांच्या अर्जावर 4 सप्टेंबरपासून चार आठवड्यांच्या आत नियमांचे पालन करून त्यावर कार्यवाही करण्याचे आदेश न्यायालयाने सरकारला दिले आहेत. हा निर्णय लिंग-आधारित भेदभाव संबोधित करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल दर्शवतो.

बालोतारा येथील गुडी येथील अंगणवाडी केंद्रासाठी अर्ज सादर करताना मदू चरण यांना सुरुवातीला ती या पदासाठी अपात्र असल्याचे तोंडी सांगण्यात आले होते. पात्रता निकष "पूर्णपणे अतार्किक, भेदभावपूर्ण आणि अविवाहित उमेदवारांच्या मूलभूत अधिकारांचे उल्लंघन करणारा आहे" असा युक्तिवाद करून तिने नंतर उच्च न्यायालयात धाव घेतली.

प्रत्युत्तरात, सरकारने असा युक्तिवाद केला की जर एखाद्या अंगणवाडी सेविका किंवा मदतनीसने लग्न केले आणि स्थलांतर केले तर ते केंद्राच्या कामकाजात व्यत्यय आणेल.

तथापि, न्यायालयाने हा युक्तिवाद फेटाळला, असे प्रतिपादन केले की यामुळे भेदभावाचा एक नवीन मार्ग खुला झाला. न्यायालयाच्या आदेशात असे म्हटले आहे की वैवाहिक स्थितीवर आधारित नोकरी नाकारणे "वाजवीपणा आणि विवेकबुद्धीच्या परीक्षेत उत्तीर्ण होत नाही आणि उमेदवार अविवाहित आहे हे तिला अपात्र ठरवण्याचे कारण असू शकत नाही."

न्यायालयाने पुढे जोर दिला की अशा पद्धतीमुळे केवळ घटनेच्या कलम 14 आणि 16 अंतर्गत मूलभूत अधिकारांचे उल्लंघन होत नाही तर स्त्रीच्या प्रतिष्ठेचेही उल्लंघन होते.

राजस्थान उच्च न्यायालयाचा हा निकाल लैंगिक समानता टिकवून ठेवण्यासाठी आणि रोजगारातील भेदभाव करणाऱ्या पद्धतींना आव्हान देणारा महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे.

लेखिका: अनुष्का तरानिया

वृत्त लेखक, एमआयटी एडीटी विद्यापीठ