IPC Section 495 - Same Offence With Concealment of Former Marriage From Person With Whom Subsequent Marriage Is Contracted

भारतीय दंड संहिता, 1860 (यानंतर "IPC" म्हणून ओळखले जाईल) भारतातील गुन्ह्यांचे नियमन करते. विवाहासंबंधी असलेल्या असंख्य तरतुदींमध्ये, IPC चे कलम 495 एक विशिष्ट बाब मांडते — जिथे एखादी व्यक्ती दुसरा विवाह करताना आपला पूर्वीचा विवाह लपवते. IPC चे कलम 495 हे कलम 494 या व्यापक तरतुदीचा भाग आहे. कलम 494 बहुपत्नीत्वाच्या गुन्ह्याशी संबंधित आहे. तर कलम 495 विवाहातील पारदर्शकता राखण्यासाठी आहे आणि पूर्वीच्या विवाहाची माहिती लपवून दुसरा विवाह केल्यास शिक्षा ठोठावते, कारण हा विश्‍वासभंग असून दुसऱ्या जोडीदारासाठी धोका निर्माण करतो.

IPC कलम 495 ची कायदेशीर तरतूद

कलम 495 - पूर्वीचा विवाह लपवून दुसऱ्याशी विवाह केल्यास -

जो कोणी मागील कलमात सांगितलेला गुन्हा करतो आणि ज्याने दुसरा विवाह करताना त्या व्यक्तीकडून आपला पूर्वीचा विवाह जाणीवपूर्वक लपवला असेल, त्याला दहा वर्षांपर्यंत कोणत्याही प्रकारचा कारावास आणि दंड होऊ शकतो.

IPC कलम 495 चे घटक: लपवणूक आणि हेतू

कलम 495 नुसार, जर कोणी व्यक्ती दुसऱ्यांदा विवाह करताना त्याच्या/तिच्या वैवाहिक स्थितीची माहिती लपवत असेल, तर त्याच्यावर गुन्हा ठरतो. हा गुन्हा फक्त बहुपत्नीत्वापेक्षा अधिक गंभीर मानला जातो कारण त्यात फसवणुकीचा मुद्दा सामावलेला आहे.

कलम 495 अंतर्गत दोष सिद्ध होण्यासाठी खालील गोष्टी सिद्ध होणे आवश्यक आहे:

• पूर्वीचा विवाह: आरोपीचा दुसरा विवाह करताना पहिल्या विवाहाचा कायदेशीर अस्तित्व होता.
• दुसरा विवाह: आरोपीने पहिला विवाह अस्तित्वात असतानाच दुसरा विवाह केला.
• पूर्वीच्या विवाहाची लपवणूक: आरोपीने जाणीवपूर्वक आपल्या नवीन जोडीदारापासून पहिल्या विवाहाची माहिती लपवली.
• फसवणुकीचा हेतू: ही लपवणूक जाणूनबुजून करण्यात आलेली असावी. म्हणजेच, आरोपीने हेतुपुरस्सर वैवाहिक स्थिती लपवली होती.

वरील गोष्टी स्पष्ट करतात की कलम 495 हा फसवणूक व विश्‍वासभंगावर आधारित गुन्हा आहे. यात हेतुपुरस्सर फसवणूक सिद्ध करणे आवश्यक असते.

IPC कलम 495 अंतर्गत शिक्षा

कलम 495 अंतर्गत दोषी आढळलेल्या व्यक्तीस दहा वर्षांपर्यंत कोणत्याही प्रकारचा कारावास होऊ शकतो आणि दंडही ठोठावला जाऊ शकतो. शिक्षेचा निर्णय फसवणुकीच्या पातळीवर, पीडित व्यक्तीवर झालेल्या परिणामावर आणि इतर परिस्थितींवर अवलंबून असतो.

IPC कलम 495 ची मुख्य माहिती

IPC कलम 495 चे कायदेशीर विश्लेषण आणि व्याख्या

• कलम 495 विरुद्ध कलम 494: IPC चे कलम 494 असा विवाह निषिद्ध मानते जेव्हा पहिला विवाह अजूनही अस्तित्वात असतो. मात्र, कलम 495 मध्ये पूर्वीचा विवाह लपवण्याच्या फसवणुकीच्या हेतूचा समावेश आहे. म्हणून कलम 495 हे बहुपत्नीत्व आणि लपवणूक यांचा संमिश्र गुन्हा मानला जातो.
• Mens Rea (हेतू) आणि Actus Reus (कृत्य): कलम 495 अंतर्गत गुन्ह्यासाठी "mens rea" म्हणजे फसवण्यासाठीचा हेतू आणि "actus reus" म्हणजे त्या हेतूने दुसरा विवाह करणे — हे दोन्ही आवश्यक घटक आहेत. कायद्यात फसवणुकीविषयीचा कठोर दृष्टिकोन येथे दिसून येतो.
• संमती आणि सद्भावनेचे महत्त्व: कलम 495 च्या मुळाशी ‘माहितीवर आधारित संमती’ असते. विवाह म्हणजे परस्पर विश्वासाचा करार आहे आणि पूर्वीचा विवाह लपवणे हा त्या विश्वासाचा भंग आहे.
• सिव्हिल आणि फौजदारी प्रकरणांतील लागू योग्यता: कलम 495 ही फौजदारी तरतूद असली तरी अशा प्रकरणांमध्ये घटस्फोट व विवाह रद्द करण्यासाठी सिव्हिल न्यायालयातही प्रकरण चालू शकते. फौजदारी गुन्ह्याच्या बाबतीत, फसवणूक झालेल्या जोडीदाराला कलम 495 अंतर्गत तक्रार दाखल करता येते.

IPC कलम 495 वरील महत्त्वाचे न्यायनिर्णय

लिली थॉमस वि. भारत संघ (2000)

या प्रकरणात न्यायालयाने कलम 494 व 495 च्या अनुषंगाने बहुपत्नीत्व व धर्मांतराची स्थिती स्पष्ट केली:

• हिंदू विवाह अधिनियमाच्या कलम 17 मध्ये IPC कलम 494 आणि 495 समाविष्ट आहेत.
• पहिला विवाह अस्तित्वात असताना दुसरा विवाह केल्यास तो गुन्हा ठरतो.
• दुसरा विवाह करताना धर्मांतर (उदा. इस्लाम) केल्यासही कलम लागू होते.
• CrPC चे कलम 198 bigamy सारख्या प्रकरणांमध्ये तक्रार कोण दाखल करू शकतो हे सांगते.

ए. सुभाष बाबू वि. आंध्र प्रदेश राज्य (2011)

न्यायालयाने ठरवले की कलम 495 ही कलम 494 च्या तुलनेत अधिक गंभीर फसवणूक आहे कारण त्यात पूर्वीचा विवाह लपवण्याचा हेतू असतो. त्यामुळे शिक्षाही अधिक कठोर असते.

दुसऱ्या विवाहाच्या जोडीदाराला कलम 495 अंतर्गत तक्रार दाखल करण्याचा अधिकार आहे हे या निर्णयाने स्पष्ट झाले.

महाराष्ट्र राज्य वि. सतीश व्ही. पाबळकर (2020)

या प्रकरणात न्यायालयाने स्पष्ट केले की दुसरा विवाह करणाऱ्या व्यक्तीने पूर्वीचा विवाह लपवला असेल, तर संबंधित स्त्रीला IPC कलम 495 अंतर्गत तक्रार दाखल करता येते.

• कलम 495 हा कलम 494 चा अधिक गंभीर प्रकार आहे.
• तक्रार करणाऱ्या व्यक्तीपासूनच पूर्वीचा विवाह लपवला गेला असेल तर ती व्यक्ती तक्रार दाखल करू शकते.
• कलम 495 च्या अंतर्गत तक्रार करता येते म्हणजेच 494 अंतर्गतही तक्रार करता येणे शक्य आहे.

मुस्सत रेहाना बेगम वि. आसाम राज्य (2022)

या प्रकरणात कौटुंबिक न्यायालयाने स्पष्ट केले की अपीलकर्त्याचा दुसरा विवाह करताना कोणताही वैध पूर्वीचा विवाह अस्तित्वात नव्हता. त्यामुळे IPC कलम 495 अंतर्गत फौजदारी खटला चालवणे प्रक्रिया दुरुपयोग आहे.

• फॅमिली कोर्टाच्या अंतिम निर्णयाच्या पार्श्वभूमीवर फौजदारी प्रकरण रद्द केले गेले.
• P.S. राज्य वि. बिहार राज्य या प्रकरणाचा संदर्भ देण्यात आला जिथे पूर्वीची विभागीय चौकशी अंतिम मानली गेली होती.

IPC कलम 495 अंतर्गत बचावाचे मुद्दे

IPC कलम 495 अंतर्गत गुन्ह्यात आरोपी खालील प्रकारचे बचाव करू शकतो:

• अज्ञान: आरोपीने पूर्वीचा विवाह अस्तित्वात असल्याचे माहित नव्हते, असे तो सांगू शकतो, परंतु त्यासाठी ठोस पुरावे लागतील.
• अवैध किंवा अविधेय विवाह: जर पहिला विवाह कायद्याने अमान्य असेल, तर दुसरा विवाह bigamy मध्ये धरला जाणार नाही आणि कलम 495 लागू होणार नाही.
• लपवणूक नव्हती: जर पहिल्या विवाहाची माहिती दिली गेली होती आणि तरीही दुसऱ्या जोडीदाराने विवाह केला, तर कलम 495 लागू होणार नाही.

IPC कलम 495 संदर्भातील सामाजिक आणि नैतिक पैलू

IPC कलम 495 हा विवाहातील प्रामाणिकपणा, पारदर्शकता आणि सन्मान यांना न्यायसंगत स्वरूप देतो. हे कलम विवाहातील विश्‍वासघात करणाऱ्या व्यक्तींना शिक्षा करण्याची तरतूद करते.

भारतीय विवाहव्यवस्था केवळ कायदेशीर करार नसून सामाजिक आणि सांस्कृतिक बांधिलकी असते. त्यामुळे असे कायदे वैवाहिक नात्यांमधील नैतिक मूल्ये जपण्याचे काम करतात.

निष्कर्ष

IPC कलम 495 पूर्वीचा विवाह लपवून दुसरा विवाह करण्याच्या फसवणुकीस विरोध करतो. हे कलम फसवणूक झालेल्या व्यक्तींना कायदेशीर संरक्षण देते आणि विवाह संस्था टिकवण्यासाठी पारदर्शकतेवर भर देते. अशा गुन्ह्यांना कडक शिक्षा देऊन कायदा सामाजिक विश्‍वासाला बळकटी देतो.

मुख्य मुद्दे

• कलम 495 हे कलम 494 चे विस्तार आहे आणि विशेषतः लपवणुकीच्या प्रकरणांवर लागू होते.
• शिक्षेमध्ये 10 वर्षांपर्यंत कारावास आणि दंडाचा समावेश आहे.
• कलम 495 मध्ये मुद्दा "जाणीवपूर्वक लपवणूक" आणि फसवणुकीचा हेतू यावर केंद्रित असतो.
• कलम 495 चे उद्दिष्ट विवाहातील विश्‍वास टिकवणे आहे, कारण लपवणूक विश्‍वासभंग ठरतो.
• हे कलम सद्भावनेने विवाह करणाऱ्या व्यक्तींसाठी एक सुरक्षा कवच आहे.
• भारतात विवाहसंस्थेच्या पवित्रतेसाठी IPC कलम 495 महत्त्वाची भूमिका बजावते.