IPC Section 454 - Lurking House-Trespass Or House-Breaking

भारतीय दंड संहिता, 1860 च्या अध्याय XVII मध्ये ‘मालमत्तेवरील गुन्हे’ यांचा समावेश आहे. कलम 454 हा गुन्हा अध्याय XVII अंतर्गत ‘गैरकायदेशीर प्रवेश’ या उपशिर्षकाखाली येतो. कलम 453 मध्ये लपून घरात प्रवेश किंवा घरफोडीबद्दलची शिक्षा दिली आहे. तर कलम 454 मध्ये या गुन्ह्याच्या अधिक गंभीर स्वरूपासाठी शिक्षेचे प्रावधान आहे. यामध्ये असे नमूद आहे की जर आरोपीने कोणताही गुन्हा करण्यासाठी लपून घरात प्रवेश केला किंवा घरफोडी केली, तर त्याला शिक्षा दिली जाईल.

कायदेशीर तरतूद: IPC कलम 454

जो कोणी लपून घरात प्रवेश करतो किंवा घरफोडी करतो आणि असा गुन्हा करतो की ज्याला कारावासाची शिक्षा होऊ शकते, त्याला तीन वर्षांपर्यंत कारावासाची आणि दंडाची शिक्षा होऊ शकते; आणि जर तो गुन्हा चोरीचा असेल, तर कारावासाची मुदत दहा वर्षांपर्यंत वाढवता येईल.

IPC कलम 454 चे महत्त्वाचे मुद्दे

• अध्याय वर्गीकरण: कलम 454, भारतीय दंड संहितेच्या अध्याय XVII अंतर्गत येते.
• जामिनयोग्य की नाही: फौजदारी प्रक्रिया संहितेच्या अनुची 1 नुसार, कलम 454 अंतर्गत गुन्हा अजामिनयोग्य आहे.
• कोणत्या न्यायालयात खटला चालवता येतो: फौजदारी प्रक्रिया संहितेनुसार, कलम 454 च्या पहिल्या भागातील गुन्हा कोणत्याही मजिस्ट्रेटकडून चालवता येतो. पण दुसरा भाग म्हणजे चोरीसाठी लपून घरात प्रवेश किंवा घरफोडी केल्यास प्रथम श्रेणी मजिस्ट्रेटकडे खटला चालवता येतो.
• गुन्ह्याची नोंद (Cognizance): फौजदारी प्रक्रिया संहितेच्या अनुसूची 1 नुसार, कलम 454 अंतर्गत गुन्हा संज्ञेय (Cognizable) आहे.
• मिळवणीयोग्य गुन्हा (Compoundable): फौजदारी प्रक्रिया संहितेच्या कलम 320 नुसार, कलम 454 अंतर्गत गुन्हा मिळवणीयोग्य नाही.

IPC कलम 454 चे स्पष्टीकरण

परिभाषा: कलमात वापरलेले महत्त्वाचे शब्द

1. लपून घरात प्रवेश: म्हणजे कोणत्याही व्यक्तीच्या परवानगीशिवाय त्याच्या घरात किंवा मालमत्तेवर गुप्तपणे प्रवेश करणे किंवा तिथे राहणे, सहसा एखादा गुन्हा करण्याच्या हेतूने.
2. घरफोडी: एखाद्या ठिकाणी जबरदस्तीने प्रवेश करून, उदा. कुलूप तोडणे, खिडकी तोडणे इत्यादी, गुन्हा करण्याच्या हेतूने प्रवेश करणे.
3. कारावासाची शिक्षा होऊ शकणारा गुन्हा: असा गुन्हा ज्याला कायद्यानुसार कारावासाची शिक्षा होऊ शकते. गुन्ह्याच्या स्वरूपानुसार शिक्षेची मुदत वेगळी असू शकते.
4. कोणत्याही प्रकारचा कारावास: म्हणजे शिक्षा कडक श्रमासह (rigorous) किंवा कडक श्रमांशिवाय (simple) असू शकते, आणि ती न्यायालयाच्या निर्णयावर अवलंबून असते.
5. कारावासाची मुदत: म्हणजे न्यायालयाने दिलेली ठराविक कालावधीसाठीची शिक्षा.
6. दंडास पात्र: शिक्षा व्यतिरिक्त आरोपीवर आर्थिक दंडही लावला जाऊ शकतो.
7. चोरी: कलम 378 नुसार चोरी म्हणजे कोणत्याही व्यक्तीच्या संमतीशिवाय, त्याच्याकडील हलणारी मालमत्ता प्रामाणिक हेतूने न घेता चोरून घेणे.

उद्दिष्ट: कलम 454 च्या मागील हेतू

कलम 454 चा हेतू असा आहे की जो कोणी दुसऱ्याच्या घरात प्रवेश करून तिथे गुन्हा करण्याच्या उद्देशाने राहतो, त्याला कठोर शिक्षा देऊन या प्रकारास प्रतिबंध घालणे. हा कायदा दोषींना कारावास आणि दंडाच्या रूपात शिक्षा करून नागरिक व त्यांच्या मालमत्तेचे संरक्षण करतो. चोरीसारख्या गुन्ह्यांसाठी तर शिक्षा अधिक कठोर करण्यात आली आहे.

कायदेशीर परिणाम

शिक्षा: या गुन्ह्यासाठी दिल्या जाणाऱ्या शिक्षेचे वर्णन

लागू परिस्थिती: ज्या घटनांमध्ये हे कलम लागू होते

कलम 454 सामान्यतः पुढील परिस्थितींमध्ये लागू होते:

• घरफोडी करून प्रवेश: एखादी व्यक्ती कोणत्याही मौल्यवान वस्तू चोरण्याच्या तयारीसाठी घरात प्रवेश करते, तर हा गुन्हा या कलमांतर्गत येतो आणि संबंधित व्यक्तीस शिक्षा होऊ शकते.
• चोरी करण्याचा प्रयत्न: एखादी व्यक्ती चोरी करण्याच्या हेतूने घरात प्रवेश करते, पण गुन्हा पूर्ण होण्यापूर्वी अयशस्वी ठरते, तरीही कलम 454 लागू होते कारण हेतू गुन्हा करण्याचा होता.
• छळ किंवा धमकी: जर कोणी लपून घरात प्रवेश करतो आणि त्याचा हेतू घरातील व्यक्तीला धमकावणे, त्रास देणे किंवा छळ करणे आहे, तरही हे कलम लागू होते.
• हल्ला किंवा शारीरिक इजा: जर कोणीतरी घरात प्रवेश करतो आणि एखाद्या व्यक्तीवर शारीरिक हल्ला करण्याचा उद्देश असेल, तर हे कलम लागू होते.
• हानी करणे (vandalism): जर एखादी व्यक्ती घरात गैरकायदेशीरपणे प्रवेश करते आणि मालमत्तेची हानी करण्याचा हेतू असेल, तर कलम 454 लागू होते.

IPC कलम 454 चे उदाहरणे

उदाहरण 1

घटना: राज नावाचा माणूस पाहतो की त्याच्या शेजाऱ्यांचे घर एका रात्रीसाठी रिकामे आहे. तो खिडकी फोडून घरात प्रवेश करतो आणि दागिने, इलेक्ट्रॉनिक्स चोरी करतो. परंतु तो बाहेर येण्याच्या क्षणी मालक परत येतो आणि त्याला पकडतो.

लागू स्थिती: राजवर कलम 454 नुसार गुन्हा नोंदवला जाईल कारण त्याचा हेतू चोरी करण्याचा होता. त्यामुळे त्याला दहा वर्षांपर्यंतची शिक्षा होऊ शकते.

उदाहरण 2

घटना: मीनाला तिच्या जुनी मैत्रीण रीना बद्दल राग आहे. ती रात्रौ तिच्या घरी शिरते आणि तिच्या वस्तूंची तोडफोड करते, धमकीची चिठ्ठी ठेवते. परंतु रीना तिला पकडते.

लागू स्थिती: मीनावर कलम 454 अंतर्गत गुन्हा नोंदवला जाईल कारण तिचा हेतू गुन्हा करण्याचा होता. शिक्षा: तीन वर्षांपर्यंत कारावास + दंड.

उदाहरण 3

घटना: रवी हा एका मुलीचा जुना प्रियकर असतो. तो तिला त्रास देण्यासाठी तिच्या घरी लपून प्रवेश करतो. काहीही चोरी न करता, शेजारी त्याला पकडतात.

लागू स्थिती: रवीने छळ करण्याच्या हेतूने लपून घरात प्रवेश केला होता. त्यामुळे त्याच्यावर कलम 454 लागू होते. शिक्षा: तीन वर्षांपर्यंत कारावास + दंड.

IPC कलम 454 संदर्भातील केस स्टडी

श्री एस.एस. बोस व इतर विरुद्ध पंजाब राज्य व इतर (2010)

या प्रकरणात, याचिकाकर्त्यांनी एफआयआर रद्द करण्याची मागणी केली होती जी ब्रिज मोहन महाजन (निमित्या प्रॉपर्टीज लिमिटेडचे संचालक) यांनी त्यांच्यावर मालमत्तेवर अतिक्रमण, मालमत्तेची हानी व अधिकृत पदाचा गैरवापर केल्याच्या आरोपावरून दाखल केली होती. मात्र, प्रतिवाद्यांचा हेतू फक्त जमिनीच्या किमतीसंदर्भातील वाद निवारणाचा होता.

न्यायालयाने यावर विचार करून असे मानले की कलम 454 नुसार लपून घरात प्रवेश किंवा घरफोडीचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. आरोपींनी केवळ व्यावसायिक जबाबदारी म्हणून मालमत्तेचे मूल्यांकन करण्यासाठी प्रवेश केला होता. त्यामुळे एफआयआर रद्द करण्यात आला.

विनोद कुमार विरुद्ध मध्यप्रदेश राज्य (2015)

विनोद कुमार यांनी त्यांच्या विभक्त पत्नीने दाखल केलेल्या घरात घुसखोरी व मारहाणीच्या आरोपांविरुद्ध अपील दाखल केले होते. आरोपीने असा युक्तिवाद केला की, ज्याठिकाणी घुसखोरी झाल्याचे सांगितले आहे ती मालमत्ता त्याच्या नावावर आहे आणि त्यामुळे तो घुसखोरीस दोषी धरला जाऊ शकत नाही. न्यायालयाने कलम 454 अंतर्गत लावलेला आरोप रद्द केला कारण या प्रकरणातील तथ्ये या कलमाच्या आवश्यक अटी पूर्ण करत नव्हती.

FIR मध्ये कलम 492, 323, 294 आणि 506 यांचा उल्लेख असूनही, आरोपपत्रात विशेषतः कलम 454 दाखल करण्यात आले होते. न्यायालयाने असे नमूद केले की, फिर्यादीने “लपून घरात प्रवेश” झाल्याचा स्पष्ट आरोप केलेला नव्हता. न्यायालयाने असे मानले की, ही बाब IPC कलम 452 अंतर्गत येऊ शकते कारण येथे दुसऱ्या गुन्ह्याची तयारी करत प्रवेश करण्यात आला होता. म्हणूनच खालच्या न्यायालयाने कलम 454 चा चुकीचा वापर केला होता आणि त्याऐवजी कलम 452 लागू करण्याचे निर्देश दिले, इतर आरोपांमध्ये न्यायालयाने हस्तक्षेप केला नाही.

एल. नारायण गौडा उर्फ नारायणप्पा विरुद्ध टाउन पोलीस (2021)

या प्रकरणात याचिकाकर्त्यावर IPC कलम 454 व 380 अंतर्गत दोष सिद्ध झाला होता. सोन्या-चांदीच्या दागिन्यांची चोरी केल्याच्या आरोपावरून त्यांना शिक्षा ठोठावण्यात आली. मात्र, न्यायालयाने आरोपी प्रथमच गुन्हा करणारा असल्याने त्याला प्रोबेशनचा लाभ देण्याचे मान्य केले. न्यायालयाने शिक्षा बदलून 40,000 रुपये दंड आणि 50,000 रुपयांच्या गॅरंटीवर दोन वर्षे चांगल्या वागणुकीचे बंधपत्र भरण्याचा आदेश दिला.

श्री महेश उर्फ महेश बंडारी विरुद्ध कर्नाटक राज्य (2023)

श्री महेश व श्री सागर यांनी दाखल केलेल्या अपीलमध्ये, त्यांच्यावर IPC कलम 454 व 380 अंतर्गत चोरीच्या आरोपाखाली दोष सिद्ध झाला होता. उच्च न्यायालयाने हे दोष कायम ठेवले. मात्र, खालच्या न्यायालयाने कलम 457 अंतर्गत चुकीची शिक्षा दिली होती, ज्यास दुरुस्त करून योग्य कलम 454 अंतर्गत शिक्षा देण्यात आली.

सिकंदर गोविंद काळे विरुद्ध महाराष्ट्र राज्य व अन्य (2024)

याचिकाकर्त्यावर 14 गुन्हे दाखल होते, त्यातील काहीत कलम 454 अंतर्गत होते. मुंबई उच्च न्यायालयाने त्याच्यावरचा दोष रद्द केला नाही, परंतु त्याच्या आर्थिक परिस्थितीचा विचार करून योग्य शिक्षा काय असावी हे ठरवले. न्यायालयाने दंडाची रक्कम कमी केली व 2020 पासून भोगलेल्या शिक्षा कालावधीला पुरेसे मानले.

IPC कलम 454 शी संबंधित तरतुदी

समान कलमे: कलम 454 शी संबंधित इतर कलमे

लपून घरात प्रवेश किंवा घरफोडीबाबत IPC मध्ये खालील तरतुदी आहेत:

1. कलम 453: लपून घरात प्रवेश किंवा घरफोडीसाठी 2 वर्षांपर्यंत कारावास आणि दंडाची तरतूद.
2. कलम 455: हल्ला किंवा अडथळ्याच्या तयारीनंतर घरफोडी—10 वर्षांपर्यंत कारावास व दंड.
3. कलम 456: रात्रौ घरफोडीसाठी 3 वर्षांपर्यंत कारावास व दंड.

विरोधी कलमे: कलम 454 पासून वेगळी भूमिका दर्शवणारी कलमे

कलम 454 अंतर्गत चोरीच्या हेतूने घरफोडी केल्यास 10 वर्षांपर्यंतची शिक्षा होऊ शकते. मात्र, कलम 380 नुसार घरामध्ये चोरी केल्यास 7 वर्षांपर्यंतची शिक्षा व दंड लागतो.

IPC कलम 454 मधील अलीकडील सुधारणा

कलम 454 मध्ये आतापर्यंत कोणतेही सुधारणा करण्यात आलेली नाही.

कायदेशीर सुधारणा

भा.न्य.स. कलम 331(3) द्वारे IPC कलम 454 चे तंतोतंत पुनरावृत्ती करून ते नव्या भारतीय न्याय संहितेमध्ये समाविष्ट केले गेले आहे.

महत्त्वाचे मुद्दे

• गुन्ह्यांचा कार्यक्षेत्र: कलम 454 अंतर्गत कोणत्याही गुन्ह्याच्या हेतूने घरफोडी/घुसखोरीवर शिक्षा दिली जाते.
• हेतू आणि गुन्हेगारी मानसिकता: या कलमात बेकायदेशीर प्रवेशामागील गुन्हेगारी हेतू महत्त्वाचा असतो.
• शिक्षेतील गंभीरता: सामान्य प्रकरणांमध्ये 3 वर्षांपर्यंत, तर चोरी असल्यास 10 वर्षांपर्यंत कारावासाची तरतूद आहे.
• परिभाषा: लपून घरात प्रवेश, घरफोडी, कारावाससाठी पात्र गुन्हा हे महत्त्वाचे शब्द आहेत.
• लवचिकता: कठोर किंवा साधा कारावास—न्यायालयाच्या निर्णयावर अवलंबून.
• मालमत्तेचे संरक्षण: घरात बेकायदेशीर प्रवेशास प्रतिबंध घालण्यासाठी हे कलम महत्त्वाचे आहे.

निष्कर्ष

IPC कलम 454 ही एक महत्त्वाची तरतूद आहे जी व्यक्ती व मालमत्तेचे संरक्षण करण्याचे कार्य करते. चोरीसारख्या गुन्ह्यांसाठी विशेष शिक्षेची तरतूद दिल्याने विविध प्रकारच्या गुन्हेगारी कृतींवर कठोर कारवाई करता येते. त्यामुळे हे कलम एक प्रभावी कायदेशीर साधन आहे.